یادداشت: برای همراهان کارگاه تصحیح متون خطی

درود بر شما

بنده وظیفه دارم در مدتی کوتاه عزیزان را با موضوع تصحیح متون آشنا سازم. این وظیفه مشکلی است، اما امید است که با همکاری همراهان حاصل گردد. در جلسه امروز بحث در چند بخش جزئی ناتمام ماند که لازم است در اینجا توضیح دهم:

انواع روشهای پاک کردن اشتباهات در متون خطی بر اساس کتاب منیة المرید؛ شنگرف و شعر مرحوم ملک الشعرای بهار؛ سند کتابسازی شیخ الرئیس اعلی الله مقامه؛ دانلود کتاب و مقاله های مفید

 

1. درباره انواع روشهای پاک کردن اشتباهات راه یافته در متون، شما را به کتاب منیة المرید شهید ثانی ارجاع دادم. منظورم این بخش است که در اینجا آمده است:

20- راه و رسم پیراستن نوشته هاى زائد و  بکاربردنعمل (ضرب ) در نوشتار

اگر در کتاب ، نوشته هاى زائد و اضافى و یا چیزى بى مورد و در غیر جهت و نامناسب وجود داشته باشد، مصحح براى جبران و پیراستن آن مى توانند از سه شیوه استفاده کند:

1- کشط: و آن عبارت از سلخ و کندن و تراشیدن و زدودن نوشته هاى اضافى به وسیله چاقو و قلم تراش و امثال آن از آلات تیز مى باشد. اینگونه پیرایش را (بشر) و (حک ) نیز مى نامند.

در مورد شیوه هاى بعدى خواهیم دید که در امر پیرایش نوشته هاى زائد، نحوه هاى دیگرى وجود دارد که از شیوه (کشط) بهتر و شایسته تر مى باشد. البته بکار گرفتن روش (کشط) براى زدودن و پیراستن نقطه و اعراب اضافى و غلط و امثال آنها، کارى به سزا و درخور به نظر مى آید.

2- محو: و آن عبارت از پاک کردن و پیراستن و ستردن نوشته هاى زائد - بدون استعمال قلم تراش و بدون نیاز به زدودن آنها به وسیله تراشیدن - مى باشد. البته بکار گرفتن این شیوه در صورتى درست و بجا است که پاک کردن نوشته هاى زائد - بدون نیاز به تراشیدن آن - امکان پذیر باشد، به این معنى که این نوشته ها بر روى کاغذ براق و شفافى منعکس شده باشد، و نوشته هاى زائد نیز داراى طراوت و تازگى بوده و مرکب آن هنوز در کاغذ و برگ ، نفوذ نکرده باشد. این نحوه پیراستن مطالب اضافى ؛ از تراشیدن آن بهتر است ؛ چون فرصت کمترى را اشغال مى کند و نیز محل نوشته و برگ کاغذ از فرسایش و تباهى مصون مى ماند.

یکى از چاره جوئى هاى بسیار خوب در چنین شیوه اى آنست که کلمه و یا عبارت اضافى با رطوبت زبان آنهم با لطافت و ظرافت ، محو گردد. به همین جهت است که برخى از پیشینیان گفته اند: یکى از آثار مروءت و جوانمردى شخص (در رابطه با نگارش و تصحیح کتاب )، آن است که مرکب در لبها و جامه او مشاهده گردد و بدان آلوده و آغشته باشد.

3- ضرب : این شیوه ، سومین روش براى پیراستن زوائد در نبشتار مى باشد، و از روش(کشط تراشیدن ) و (محو = پاک کردن ) بهتر است ، بخصوص در مورد کتب حدیث ،چنین شیوه اى راه چاره پسندیده اى مى باشد؛ زیرا تراشیدن و پاک کردن ، موجب سستى وفرسودگى کتاب گردیده و تهمت برانگیز مى باشد، یعنى نویسنده و استنساخ ‌کننده آنرا در معرض تهمت قرار مى دهد، و احیانا ممکن است موجب تباهى و خرابى کاغذ و اوراق کتاب شود.

از یکى از بزرگان نقل شده است که مى گفت : اساتید برجسته ، دوست نمى داشتند کسى در مجلس (سماع کتاب حدیث ) قلم تراش را با خود همراه داشته باشد تا مبادا کلمه اى از حدیث در نبشتار، تراش خورد. علاوه بر این مى توان گفت ممکن است همان کلمه اى که در نبشتار آمده است - با همان گونه ضبط - در طریق نقل و روایت دیگرى صحیح باشد (که نباید در آن دست برد). و نیز ممکن است به هنگام (سماع کتاب حدیث ) در نزد استادى دیگر و در مرتبه دوم ، همان کلمه اى که در آن دستبرد به عمل آمده و تراش خورده است ، در نقل و روایت دیگر، صحیح به نظر آمده و او ناگزیر گردد براى بارى دیگر همان کلمه را به همان گونه اول پس از تراشیدن ، دوباره نویسى کند و بدان بپیوندد. و اگر در نقل و روایت نخست ، کلمه و یا عباراتى ، خطخوردگى پیدا کند و در نقل و روایت دیگر، صحیح به نظر آید باید براى اعاده صحت آن فقط به علامت و نشانه اى دیگر اکتفاء کند که آن علامت ، نمایانگر صحت آن مى باشد.

کیفیت عمل (ضرب ) براى پیراستن اضافى و بى مورد:

درباره ضرب و کیفیت انجام آن بر روى نوشته هاى زائد، پنج نظریه به شرح زیر جلب نظر مى کند:

1- حروف و کلماتى که باید (ضرب ) بر آنها واقع شود به هم پیوسته شود، و بر روى آن خط ممتدى رسم گردد. اهل مغرب این شیوه را (شق ) مى نامند. و بهترین نحوه عمل در چنین موردى آن است که خط نازک و ظریف و روشنى روى آن ها رسم شود بدانگونه که فقط مقصود و هدف نویسنده را به خواننده تفهیم کند، بنابراین نباید برگ نبشتار را سیاه و چرکین کرده و به خاطر این کار، حروف را محو و نابود سازد و باعث آن گردد که سطرهاى زیرین ، ناخوانا شود.

2- خطى که علامت ضرب است بر فراز حروف مورد نظر - با حفظ فاصله آن با سطر - بکشد و دو طرف این خط ممتد را بر اولین و آخرین قسمتى که باید باطل شود بدین صورت منحنى سازد.

3- حرف (لا) یا (من ) را بالاى نخستین قسمت ، و حرف (الى ) را بالاى آخرین قسمت عبارات زائد بنویسید، و این علامت گذارى به معنى آنست که از اینجا تا آنجا ساقط و یا نادرست مى باشد. چنین روشى - براى ارائه قسمت هاى زائد در مورد عباراتى که در نقل و روایتى ، صحیح ؛ ولى در نقل و روایت دیگر، ساقط و نادرست است - روش و شیوه اى نیکو و پسندیده مى باشد، و نمودار آن ، چنین است :

لا ........... الى

من ........... الى

4- چهارمین راه و روش انجام عمل (ضرب ) این است که در آغاز و انجام عبارات زائد و ساقط، دو نیم دائره رسم کنند، (یعنى به اصطلاح امروز، آن را در میان پرانتز قرار دهند) بدین صورت :

(..............)

در صورتى که نوشتار زائد، داراى جائى براى رسم این دو نیم دائره نباشد مى تواند آن دو نیم دائره (پرانتز) را در فراز آغاز و انجام همان عبارت بنویسد و محدوده عبارت ساقط و باطل را بدین صورت : (.........) مشخص سازد.

5 - در آغاز و انجام عبارت مورد نظر، صفر را بدین صورت : 0.......0 رسم کند. منظور از صفر، عبارت از دائره ریز و کوچک است ، و از آنجهت آنرا صفر مى نامند چون عباراتى که میان آندو قرار گرفته است خالى و عارى از صحت مى باشد؛ چنانکه صفر در علم حساب و ریاضیات نیز داراى چنین مفهومى است ؛ زیرا این کلمه در علم حساب بدین معنى است که محل و مورد آن ، خالى و عارى از عدد مى باشد.

اگر رسم و نگارش صفر در آغاز و انجام عبارت و یا کلمه اضافى و ساقط - به علت فشرده بودن نوشته - ممکن نباشد آنرا در بالاى آغاز و انجام آن بنویسد.

برخى از علماء براى انجام عمل (ضرب )، نقطه هاى متوالى و پى درپى را روى عبارات زائد مى نگارند.

اگر عبارت زائد و ساقط، از یک سطر فزونتر باشد مى توان یکى از نوشته هاى سه گانه اخیر را در مورد هر سطرى بکار برد. و یا آنکه یکى از علائم را فقط در دو طرف ، یعنى آغاز و انجام مجموع سطرهاى ساقط و اضافى رسم نمود.

اگر در نوشته ، یک کلمه و یا چند کلمه سهوا تکرار شود باید روى کلمه و یا کلمات مکرر بعدى ، عمل ضرب انجام گیرد؛ چون کلمه و عبارت نخستین در جاى خود و نیز درست نوشته شده است ؛ مگر آنکه نوشته مکرر بعدى از لحاظ صورت و فرم خط، بهتر و صحیحتر و زیباتر و یا از لحاظ خواندن ، رساتر باشد. و همچنین اگر نوشته اولى در عبارت مکرر، در پایان سطر قرار گرفته باشد انجام عمل ضرب نسبت به آن شایسته تر است ؛ چون این کار موجب صیانت آغاز سطر بعدى از عمل ضرب و دستبرد در آن مى گردد.

هرگاه کلمه مکرر، عبارت از مضاف و مضاف الیه ، صفت و موصوف ، معطوف و معطوف علیه ، و یا مبتداء و خبر باشد باید ضرب به کیفیتى انجام شود که میان آنها فاصله اى به وجود نیاید، به این معنى که باید ضرب روى کلمه مکررى که در دو طرف آنها قرار دارد انجام گیرد، نه بر آن کلمه اى که در میان قرار گرفته است تا از رهگذر عمل ضرب ، بین دو کلمه اى که میان آنها ارتباط و همبستگى عمیق وجود دارد جدائى به وجود نیاید. و این شیوه بهتر از آنست که مسئله اول یا آخر سطر بودن و یا زیبا و بهتر بودن نوشته ، ملاک عمل قرار گیرد؛ ریرا رعایت معانى و مفاهیم عبارت ، شایسته تر از رعایت حسن صورت از لحاظ خط و نگاره است .

چنانچه عمل ضرب روى نبشتارى پیاده شود، و نویسنده سپس متوجه گردد که آن نبشتار، صحیح بوده است ؛ و لذا در صدد اعاده صحت آن برآید، باید روى آغاز و انجام همان عبارت و کلمه مضروب ، علامت (صح ) را با قلم ریز و کوچک بنویسد، و نیز مى تواند (صح ) را - در صورتى که موجب سیاهى و چرکین شدن نوشته نگردد - در روى همان عبارت بطور مکرر و پى هم رسم کند.

در مواردى که جمله و عبارت زائد و اضافى به وسیله خط ممتد و پیوسته و یا خط منفصل و گسسته و یا نقطه هاى متوالى ، عمل ضرب آن ارائه مى شود (پس ‍ از توجه به صحت آن ) تکرار کلمه (صح ) در مورد آنها تکرارى مطلوب و بجا است . ولى چنانچه عمل ضرب با نشانه گذاریهاى دیگر انجام شود، عدم تکرار آن کارى بجا و پسندیده مى باشد. بهتر این است که در چنین صورتى ، خط و سطرى که بر اساس نشانه هاى (من ) (لا) (الى ) و نیم دائره و صفر، مضروب واقع شده است (صح ) را روى آنها بنویسد. 

2. در باره شنگرف پرسیدند. عرض کردم رنگی است بسان رنگ پای کبوتر. قصد داشتم بیتی از ملک الشعرا بخوانم که بحثهای حاشیه ای آن را از خاطرم برد. بیت این است:

کجایید ای کبوترهای زیبا / بدن کافورگون پاها چو شنگرف

3. درباره سند نسخه نویسی شیخ الرئیس پرسیدند. اول باید بگویم که جناب شیخ الرئیس مرکز تهمتهای بسیار است و به قول معروف تهمت خورش خوب است. این مطلب را از قفطی نقل کرده اند و جناب نجیب مایل در همان کتابی که در کلاس نشان دادم در ص 48 آن را آورده است.

4. بحث ناتمام آخر مربوط به طرز نوشتن اختلاف نسخه هاست. پرسیدم که چرا اختلافها را با دستخط می نوشتند؟ پاسخ آن میماند برای هفته بعد.

5. عرض کردم برخی منابع را از اینجا دانلود بفرمایید و بخوانید. روی لینکها محبت کرده کلیک بفرمایید.

دانلود کتاب راهنمای تصحیح متون از جناب جویا جهانبخش

http://s4.picofile.com/file/7992448602/juya_jahanbakhsh.pdf.html

دانلود کتاب تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی از استاد نجیب مایل هروی

http://s2.picofile.com/file/7992455806/najib_mayel_heravi.pdf.html

دانلود مقاله ای درباره انواع کاغذ در نسخه های خطی

http://s3.picofile.com/file/7992495799/kaghaz_dar_noskhe.pdf.html

دانلود نسخه html کتاب منیه المرید. ترجمه دکتر محمدباقر حجتی

http://s3.picofile.com/file/7992516448/monyat_al_morid.zip.html

دانلود مقاله اصول فهرست نگاری از جناب عبدالله انوار

http://s2.picofile.com/file/7992538381/anvar.pdf.html

شاد باشید

م.ب.